9. Sınıf Coğrafya Ders Notu (Harita Bilgisi)

HARİTA BİLGİSİ HARİTALAR VE KULLANIM ALANLARI-PROJEKSİYON TİPLERİ HARİTA: Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı görünüşünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir. Haritacılıkla ilgili bilim dalına kartoğrafya adı verilir. Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır: 1-Kuşbakışı olarak(tam tepeden görünür şekilde) çizilmiş olması gerekir. 2- Belli bir ölçeğe göre çizilmiş olması gerekir.(Çünkü; ölçeksiz çizimler harita değil, kroki olur.) 3- Bir düzleme aktarılmış olması gerekir. KROKİ: Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır. Bilgilerin Haritaya Aktarılmasında Kullanılan Yöntemler:Yeryüzüne ait unsurlar nokta, çizgi ve alanlar kullanılarak haritalara aktarılır. Bazı hususların haritaya aktarılmasında ise birden fazla yöntem kullanılabilir. HARİTA ELEMANLARI(Harita Unsurları): Tüm haritalarda bulunması gereken 5 temel eleman vardır. Bunlar; 1- Başlık: Haritanın kullanım amacını belirtmeli, haritayı tanıtmaya yeterli, açık ve kısa olmalıdır.   2- Ölçek 3-Yön oku(Coğrafi koordinatların bulunduğu haritalarda yön okuna gerek yoktur.) 4- Harita Anahtarı (Lejant) : Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür. 5-Coğrafi koordinatlar(Paralel ve Meridyenler)  ÖLÇEK: Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Ölçek iki şekilde gösterilir.         a. Kesir ölçek: Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ölçeklerdir. 1/500, 1/5.000, 1/50.000, 1/500.000 gibi. Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir. Paydadaki sayı büyüdükçe, ölçek küçülür.          b. Çizik (Grafik) Ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde küçültme oranının gösterildiği ölçeklerdir.   ÇİZİK ÖLÇEĞİN KESİR ÖLÇEĞE ÇEVRİLMESİ Harita problemlerinde çizik ölçek verilip kesir ölçeğe çevrilmesi istenildiğinde;  formülü kullanılır. Örnek:      Yandaki çizgi ölçeğin uzunluğu 5 cm’dir. Bu çizgi ölçeğin kesir ölçek olarak değeri nedir? Çözüm: Ö=HU / GU    ise     Ö= 5 cm / 20 km = 1 cm / 4 km ise Ölçek= 1 / 400.000 dir. Örnek:    Yandaki çizgi ölçeğin uzunluğu 4 cm’dir. Bu çizgi ölçeğin kesir ölçek olarak değeri nedir?  Çözüm: Ö=HU / GU    ise     Ö= 4 cm / 20 km = 1 cm / 5 km ise Ölçek= 1 / 500.000 dir. KESİR ÖLÇEĞİN ÇİZİK ÖLÇEĞE ÇEVRİLMESİ   Kesir ölçeği, çizgi ölçeğe çevirirken önce 1 cm'nin kaç km'yi gösterdiği bulunur.   Örnek:  1 / 2.500.000 ölçeğinde 1 cm 25 km'yi gösterdiğine göre çizgi ölçekte de 1 cm 25 km'yi göstermelidir.   Bir doğru parçası çizilerek eşit aralıklara bölünür. Üzerine, 1 cm 25 km'yi gösterecek şekilde değerler yazılarak çizgi ölçek hazırlanmış olur.   Örnek: 1/500.000 kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak karşılığını bulunuz. Çözüm: 1cm=5 km ise çizik ölçeğimiz şu şekilde olur:                                5    0     5     10 15 20km                                   1cm     HARİTA ÇEŞİTLERİ          A. Kullanım amaçlarına göre haritalar 1. İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denilmektedir. 2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır. 3. Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır. 4. Özel Haritalar: Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır. (Jeomorfoloji, meteoroloji, toprak haritaları gibi.)           B. Ölçeklerine göre haritalar 1. Büyük Ölçekli Haritalar a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000'e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir. b. Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topoğrafik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir. 2. Orta Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır. 3. Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir. Büyük Ölçekli Haritaların Genel Özellikleri Küçük Ölçekli Haritaların Genel Özellikleri – Paydası küçüktür. – Dar alanları gösterir. – Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır. – Küçültme oranı azdır. – Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre     Düzlem üzerinde daha fazla yer kaplarlar. – İzohipsler arası yükselti farkı azdır. – Bozulma oranı azdır. – Paydası büyüktür. – Geniş alanları gösterir. – Ayrıntıyı gösterme gücü azdır. – Küçültme oranı fazladır. – Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar. – İzohipsler arası yükselti farkı fazladır. – Bozulma oranı fazladır. HARİTALARIN KULLANIM ALANLARI   Haritaların kullanım alan ve amaçları çok çeşitlidir. Yön bulmak, yerimizi tespit etmek, coğrafi şartları öğrenebilmek, askeri alanlarda savunma ve saldırı amacıyla st ratejiler oluşturmak, yol inşaatlarında bir yerden bir yere giden en uygun yolu tespit edebilmek gibi   PROJEKSİYON TİPLERİ    Harita çizimindeki zorluklar dikkate alınarak bazı metotlar geliştirilmiştir. Bunlara projeksiyon (izdüşüm) yöntemleri adı verilir.        Projeksiyonlar, izdüşüm (Yükseltinin sıfır m. kabul edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde izdüşüm alan(kabartı ve çukurlukların hesaba katılmadığı, her yerin deniz seviyesinde kabul edildiği alan) ile gerçek alan arasındaki fark artar. Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır: • Silindir Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. • Konik Projeksiyon: Orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. • Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Daha çok kutuplar ve çevreleri ile diğer dar alanların çiziminde elverişlidirler. Bu haritalar daha çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır. HARİTALARDA YER ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ: 1. Renklendirme Yöntemi Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur Yükselti basamakları (m)     Kullanılan Renkler 0-200                                       Yeşil 200-500                                   Açık Yeşil 500-1000                                 Sarı 1000-1500                               Turuncu 1500-2000                               Açık Kahverengi 2000 ve üzeri                           Koyu Kahverengi Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. 2. Gölgelendirme Yöntemi 3. Tarama Yöntemi 4. Kabartma Yöntemi Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yer şekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır. 5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi: Kullanımı en yaygın olan yöntemdir. Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesi ile oluşan eğrilerin kullanıldığı yöntemdir. Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir. Deniz seviyesinden itibaren aynı derinlikteki noktaların birleşmesi ile elde edilen çizgilere ise izobat (eş derinlik) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Nedir? Coğrafi bilgi sistemi, yeryüzündeki fiziki ve beşeri unsurlara ait verilerin toplanması, depolanması ve analiz edilmesidir. CBS ne gibi kolaylıklar sağlar ve hangi alanlarda kullanılır? CBS; verilerin sürekli güncellenmesi, aynı tabanda birleştirilmesi, görsel verilere kolaylıkla ulaşabilme ve veriler üzerinde analiz yapabilme imkânları sağlar. CBS; haritacılık, çevre, savunma, arazi kullanımı ve belediyecilik hizmetleri alanlarında kullanılır.    HARİTALARLA YOLCULUK HARİTALARDA UZUNLUK VE ALAN HESAPLAMALARI Haritalarda uzunluk ve alan değerleri ile ölçekten yararlanarak bir takım hesaplamalar yapılabilir.   A-UZUNLUK HESAPLAMALARI    a. Haritadaki Uzunluğun Hesaplanması:       HU = GU / ÖP       Örnek: Gerçekte 10 km olan bir yol 1/200.000 ölçekli haritada kaç cm ile gösterilir?       Çözüm: GU=10 km, Öp=200.000 ise HU=?   HU=GU/Öp ise HU= 10km / 200 000cm                   =1000 000 cm/200 000cm = 10cm/2cm ise HU= 5cm  b. Gerçek Uzunluğun Hesaplanması: GU= HU x ÖP       Örnek: 1/200.000 ölçekli haritada 16cm olarak gösterilen bir uzunluk gerçekte kaç km’dir?          Çözüm: Öp=200 000cm, HU=16cm ise GU=? GU=HU x Öp   G.U=16x200.000=3.200.000cm=32 km     c. Ölçeğin Hesaplanması(Uzunluk verilerine göre): Ö=HU / GU   veya ÖP=GU / HU      Örnek: Gerçekte 90 km olan iki şehir arası uzaklık haritada 6cm ile gösterilmiştir. Bu haritanın ölçeği nedir?        Çözüm: GU=90km, HU=6cm ise Ö=? Ö=HU / GU ise Ö=6cm/90km= 6cm/90km ise Ö= 1 / 1 500 000   B-ALAN HESAPLAMALARI     a-Haritadaki Alanın Hesaplanması: HA=GA / (Öp)2        Örnek: 625 km2 alan kaplayan bir ada 1/500.000 ölçekli bir haritada kaç cm2 ile gösterilir?        Çözüm: GA=625km2, Öp=500.000 cm ise HA=?                  HA=625km/(500.000)2=625.10üzeri10cm/25.10üzeri10cm ise HA=25cm2     b-Gerçek Alanın Hesaplanması: GA=HA x (Öp)2        Örnek: Ölçeği 1/1.000.000 olan bir haritada 5 cm2 olarak ölçülen bir alan gerçekte kaç km2’dir?        Çözüm: GA=5x(1.000.000)2=5x1.10üzeri12 = 5.10 üzeri 12 cm2 ise GA=500 km2     c-Harita Ölçeğinin Hesaplanması(Alan verilerine göre):                                                                                                                     Örnek: Gerçekte 125 km² yer kaplayan bir ada haritada 5 cm² ile gösterildiğine göre, bu haritanın                       ölçeği nedir?      Çözüm: HA= 5 cm2      GA= 125 km2 ise Ö=?                   Ö= 5 cm2 / 125.10 üzeri 10 cm2 = 1 cm2 / 25.10 üzeri 10 cm2 = 1cm / 5.10 üzeri 5 cm ise                               Ö=1 / 500.000